یادداشتی بر فیلم Joker

پیش از بررسی فیلم جوکر، باید به دو فیلم‌ساز غربی تبریک گفت که از ساخت مجموعه فیلم‌های مبتذل «خماری صبحگاهی» (The Hangover)، به جایگاهی قابل احترام در رسانه و سینما رسیدند. اولی «کریگ مازین» (Craig Mazin است که به تنهایی توانست پنج قسمت خارق‌العاده درباره‌ی حادثه «چرنوبیل» (Chernobyl) بنویسد و دیگری، «تاد فیلیپس» (Todd Phillips) که ثابت کرد می‌تواند یک فیلم جدی قابل تأمل بسازد. جوکر، یک قدم رو به جلو در کارنامه‌ی فیلم‌سازی تاد فیلیپس محسوب می‌شود؛ اما نمی‌توان کتمان کرد که فیلم دارای ضعف و کم‌کاری است. با یادداشتی بر فیلم Joker همراه دنیای بازی باشید.

در سال ۱۹۸۱، آرتور فلک (واکین فینیکس) با همراه مادرش در یکی از محله‌های فقیرنشین شهر گاتهام زندگی می‌کند. او به عنوان یک دلقک در مهمانی‌های مختلف حضور می‌یابد و خرج زندگی‌اش را از این طریق به دست می‌آورد. البته آرتور با یک بیماری لاعلاج (ناخویشتن‌داری عاطفی) دست پنجه و نرم می‌کند. این بیماری تا حدودی او را از جامعه دور کرده است و مدام از سوی مجرمان خیابانی مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد. در طول فیلم، آرتور با مشکلات و شکست‌های فراوانی مواجه می‌شود که تصمیم می‌گیرد تغییری در زندگی خود بدهد؛ تغییری که می‌تواند او را به یک شیطان تبدیل کند.

خب کسانی که طرفدار شخصیت جوکر هستند، می‌دانند که رمان مصور  The Killing Joke و فیلم کلاسیک «مردی که می‌خندد» (The Man Who Laughs)، دو منبع موثق هستند که نحوه‌ی شکل‌گیری شخصیت جوکر را به خوبی به تصویر می‌کشند. اما جوکر تاد فیلیپس به جز بهره‌گیری از خنده‌های شخصیت اصلی مردی که می‌خندد، چندان به این دو منبع وفادار نیست. فیلم جوکر پیرو ساخته‌های قبلی «مارتین اسکورسیزی» (Martin Scorsese) است؛ با تماشای فیلم، کاملاً ردپای «راننده تاکسی» (Taxi Driver) و «سلطان کمدی» (The King of Comedy) را احساس می‌کنیم و گهگاهی هم متوجه می‌شویم که فیلیپس، از آثاری چون «استاد» (The Master)، «شبگرد» (Nightcrawler) و حتی «بردمن» (Birdman) الهام گرفته است. ساختار فیلم‌نامه‌ی جوکر بر پایه‌ی ساختار کلاسیک سه‌پرده‌ای استوار است؛ پرده‌ی اول به معرفی شخصیت آرتور فلک و پیش‌فرض‌های داستان می‌پردازد. پرده‌ی دوم بر مقابله و کشمکش‌های درونی و بیرونی آرتور تأکید دارد و پرده‌ی سوم به حل بحران و تحول نهایی شخصیت آرتور ختم می‌شود. ساختار کلی تأکید بر کلیدواژه‌ی «ترنسفورمیشن» دارد؛ یعنی چگونه قهرمان (پروتاگونیست) به یک ضدقهرمان (آنتاگونیست) تبدیل می‌شود. فرمی که امروزه گریبان‌گیر بسیاری از فیلم‌سازان غربی و ایرانی است که باید با دقت و وسواس فراوانی در قصه پیاده شود. خوشبختانه فیلیپس کاملاً می‌داند که شخصیتش را به کدام سمت و سو ببرد و در کدام موقعیت، او را به جوکر تبدیل کند.

متأسفانه پرده‌ی اول فیلم دارای ضعف و کم‌کاری‌های فراوانی است؛ در سکانس اول، آرتور را می‌بینیم که به سختی تلاش می‌کند جلوی آینه لبخند بزند. این سکانس چنین مفهومی را به بیننده القا می‌کند که مشکل آرتور، خوشحال بودن و خندیدن است. پس از گذشت سکانس تعقیب و گریز، آرتور را در نمایی کاملاً نزدیک (کلوز آپ) می‌بینیم که لبخندهای عجیب و غریب و گاه هیستریک می‌زند؛ دقیقاً مخاطب متضاد آن چیزی را می‌بیند که در سکانس ابتدایی تماشا کرده است. آرتور با بیماری لاعلاج ناخویشتن‌داری عاطفی دست‌وپنجه نرم می‌کند و برای درمان این بیماری به روانپزشک مراجعه می‌کند. متأسفانه سکانس‌های ملاقات با روا‌نپزشک خوب از آب درنیامده است. تاد فیلیپس می‌توانست از این سکانس‌ها، درک بهتری از شخصیت آرتور را به بیننده منتقل کند و به کلیدی‌ترین سکانس‌های پرده‌ی اول دست پیدا بکند. برای مقایسه بهتر است فیلم ایرانی «عصبانی نیستم» رضا درمیشیان را مثال بزنم؛ نوید همانند آرتور، از جامعه بیزار است و مشکل عصبانی شدن و زودرنجی دارد. در سکانس‌هایی که نوید با روانپزشک ملاقات می‌کند، نیازها و مشکلات خود را با روانپزشک در میان می‌گذارد که این مسئله بر باورپذیری شخصیت او کمک بسزایی می‌کند. از نمونه‌ی غربی آن می‌توان به سکانس‌های فوق‌العاده‌ی سریال «سوپرانوها» اشاره کرد که در آن سکانس‌ها، از لایه‌های متفاوتی از شخصیت «تونی سوپرانو» آگاه می‌شویم. اما در جوکر، به جز تمنای آرتور برای گرفتن داروهای بیشتر، چیز قابل توجه دیگری در این سکانس‌ها نمی‌بینیم.

تدوین یکی دیگر از ضعف‌های اساسی فیلم جوکر است؛ کات‌ها معمولاً عجولانه و شلخته هستند و چند پارگی فراوانی در صحنه‌ها ایجاد می‌کند. اگر فیلم می‌خواهد جنون، خشم و دیوانگی را به‌خوبی به مخاطب القا کند، نیاز به یک تدوین ضرب‌آهنگ دارد که فیلم فاقد آن است. البته تا بخشی، برش‌ها در پرده‌ی سوم بهتر می‌شوند. اینکه در رمان‌های مصور بتمن، شخصیت جوکر آدمی پرحرف است را نمی‌دانم اما تاد فیلیپس دیالوگ‌های بسیار سطحی برای شخصیت جوکر نوشته است. هرچقدر در توصیف شخصیت جوکر موفق بوده، اما در دیالوگ‌نویسی چندان قدرتمند عمل‌نکرده است. کافی است به جنب و جوش «دیوید .اس گویر» (David S.Goyer) و «برادران نولان» (Nolan’s Brothers) در نگارش دیالوگ‌های جوکر هیث لجر در فیلم تحسین برانگیز «شوالیه تاریکی» (The Dark Knight) نگاهی بیندازید. هر دیالوگی که جوکر به زبان می‌آورد، پر از نشانه و عقایدی است که مخاطب را به فکر فرو می‌برد. کم در فیلم پیش می‌آید که آرتور فلک سخنانی به زبان بیاورد که نشان بدهد آدمی با دلایل منطقی است.

این مسئله در شخصیت‌های مکمل به مراتب بدتر است؛ تاد فیلیپس این‌قدر فکر و حواسش به شخصیت‌پردازی آرتور بوده که پرداختن به سایر شخصیت‌ها را به کل فراموش کرده است؛ دو پلیس داستان که توسط دو بازیگر توانمند (بیل کمپ و شیا ویگهام) اجرا می‌شوند، بسیار سرسری و کاغذی هستند. فیلیپس می‌توانست چند سکانس برای توضیح شخصیت‌های پلیس در فیلم‌نامه‌اش بنویسد که فضا را کمی پرالتهاب و شک برانگیز بکند. شاید تنها شخصیت مکملی که پا به پای آرتور فلک در فیلم جلو می‌آید، موری فرانکلین با بازی «رابرت دنیرو» (Robert De Niro)باشد. البته موری همان «روپرت پاپکین» سلطان کمدی است که اکنون جای «جری لنگفورد» (Jerry Langford) نشسته و برنامه‌ی زنده را مدیریت می‌کند. بزرگ‌ترین نقطه قوت فیلم جوکر، بی‌شک هنرنمایی تماشایی «واکین فینیکس» (Joaquin Phoenix) است. واکین، یک تمثیل قدرتمند و نگران کننده از خشم، غم و نومیدی یک فرد در جامعه‌ی معاصر را به نمایش گذاشته است. بازی او در چند سکانس، مخاطب را میخکوب می‌کند.  بر خنده‌هایش کنترل دارد و اغراق در پرفورمنس به کار نمی‌برد. میمیک و حرکات بدنش کاملاً با هم سازگار هستند و می‌داند چگونه آرتور فلک را به آن شخصیت شوم جوکر نزدیک بکند؛ بی‌شک او لایق نامزدی اسکار است. خیلی‌ها معتقدند که بازی واکین فینیکس در جوکر، بهترین بازی او است اما همچنان اعتقاد دارم که بازی او در فیلم «مرشد» یک چیز دیگری است؛ البته جنس بازی در هردوی آن شخصیت‌ها شبیه به هم است.

یکی از مواردی که در شناخت فیلم جوکر تاد فیلیپس دچار مشکل شدم، پیام آن است. گاهی دچار شک و شبهه می‌شوم که آیا فیلم قصد دارد جامعه را مورد انتقاد قرار بدهد که به بیماری‌های روانی و ذهنی بی‌توجهی می‌کند؟ آیا قصد دارد پیامی سیاسی در مورد اختلاف طبقاتی شهرهای بزرگ بدهد؟ آیا پیامدهای ناشی از تبعیض را به نمایش گذاشته است؟ اگر موردی اول صحیح باشد، باید بگویم که زاویه دید تاد فیلیپس در این فیلم به جامعه بسیار محدود است که این محدودیت متاسفانه به ضعف پرده‌ی اول داستان بازمی‌گردد. مشکلاتی که آرتور با آن‌ها برخورد می‌کند، بسیار کم هستند. به جز تمسخر، کتک خوردن و اخراج شدن از محل کارش، هیچ مشکل دیگری را نمی‌بینیم که مثلا جامعه با آرتور بد رفتار کرده باشد. به عنوان نمونه در «عصبانی نیستم» نوید مدام با افراد یا قشرهای مختلف در طول فیلم دیدار می‌کند و هرکدام با دلایل عقلی و منطقی، با نوید مخالفت می‌کنند. نمونه‌ی بهتر از «عصبانی نیستم»، فیلم «او» (Her) است که در آن، «اسپایک جونز» (Spike Jones) جامعه‌ی وسیع‌تری برای قهرمان تنهایش خلق می‌کند که به تکاپو در آن بیندیشد تا ریشه‌ی مشکلات خود را پیدا بکند. فیلم جوکر با تمام کاستی‌هایی که دارد، از نظر بصری عالی است. فیلم‌بردار در تمام فریم‌هایی که از آرتور می‌گیرد، در سطح بسیار عالی قرار دارد و موسیقی متن فیلم هم کاملاً با فضاسازی سازگار شده است.

جوکر تاد فیلیپس، اثری قابل تأمل است و در پایه‌گذاری شخصیت آرتور به‌خوبی عمل کرده است. ضعف‌ها و کم و کاستی‌هایی در بخش‌های نخست فیلم دیده می‌شود که فیلم را از تبدیل شدن به اثری جاه‌طلبانه دور می‌کند. در عوض یک واکین فینیکس معرکه دارد که قطعا ارزش تشویق شدن به مدت هشت دقیقه را دارد.